EL-OKYÂNÛSU’L-BASÎT FÎ TERCEMETİ'L-KÂMÛSU'L-MUHÎT

Atıf/Künye/Referans: Mütercim Âsım Efendi, el-Okyânûsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsu’l-Muhît, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, c. 1-6, İstanbul 2013-2014.

el-Okyânûsu’l-Basît , Fîrûzâbâdî’nin (ö. 1415) el-Kâmûsu’l-Muhît adlı Arapça sözlüğünün Mütercim Âsım Efendi (ö. 1819) tarafından yapılmış tercümesidir. Arapça-Osmanlıca kaleme alınmış en önemli sözlüklerden biri olan el-Okyânûs’l-Basît, aynı zamanda tercüme, ikmal, tashih ve tenkit özellikleriyle müstakil bir telif özelliğine sahiptir. Arapça ifadelerin tespitinde, Osmanlıca metinlerin doğru anlaşılmasında ana müracaat metni olarak görülen bu şaheser, Arapça dil ve kültür servetini ve Türkçe’nin söz varlığını tespit etmiş olmasıyla bugün de ehemmiyetinden hiçbir şey kaybetmemiştir.

Mütercim Âsım Efendi, 1805-1810 yılları arasında tercüme ettiği el-Kâmûsu’l-Muhît’i hazırlarken Muhammed Murtazâ ez-Zebîdî’nin (ö. 1791) 40 ciltlik Tâcu’l-‘Arus şerhi dâhil olmak üzere el-Muhkem ve el-‘Ubâb gibi lügat alanındaki birçok kaynağın yanı sıra tefsir ve hadis kitaplarını da süzerek âdeta bir şârih niteliğiyle Kâmus’un metnini işlemiştir. Kelimelere doğru karşılık bulmakta büyük dikkat gösteren Mütercim Âsım, yazı diliyle yetinmeyip halk ağzından da faydalanarak bu eseri sadece bir lügat tercümesi olmaktan çıkarmış; dil, edebiyât, tarih, kültür ve din ansiklopedisi haline getirmiştir.

el-Okyânûsu’l-Basît , ilk defa Sultan II. Mahmud’un iradesiyle Mütercim Âsım Efendi’nin büyük oğlu Hamid’in nezaretinde İstanbul’da basılmıştır (1230-1233 [1814-1817]). Eserin daha sonra Kahire’de 1250 [1834] ve yeniden İstanbul’da 1268-1272 (1851-1855), 1304-1305 (1866-1867) ve 1977 baskıları gerçekleşmiştir.

Osmanlı dönemine ait pek çok yazma ve basılı nüshası bulunan e l-Okyânûsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsu’l-Muhît’in, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hamidiye Koleksiyonu 1377-1378 ve 1379 numaralarda kayıtlı, bizzat müellifinin tashih ettiği ve Sultan II. Mahmud’a takdim edilen yazma nüshası; Prof. Dr. Mustafa Koç ve Doç. Dr. Eyyüp Tanrıverdi tarafından matbu nüshalarla da karşılaştırılarak çeviriyazısı yapılmış ve altı cilt halinde Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları’ndan biri olarak 2013-2014 yıllarında yayımlanmıştır.

VANKULU LÜGATİ

Atıf/Künye/Referans: Vankulu Mehmed Efendi, Vankulu Lügati, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, c. 1-2, İstanbul 2014-2015.

Vankulu Lügati , Cevherî’nin (ö. 400/1009’dan önce) kaleme aldığı ve es-Sıhâh adlı meşhur Arapça sözlüğün Vankulu Mehmed Efendi (ö. 1000/1592) tarafından yapılmış tercümesidir. Eseri değerli kılan yönlerden birisi, bir Osmanlı müellifinin kaleminden çıkıp matbaada basılan ilk kitap olmasıdır. Zira eser 31 Ocak 1729 (1 Recep 1141) tarihinde İbrahim Müteferrika tarafından yayına hazırlanarak neşredilmiştir. Vankulu Mehmed Efendi, es-Sıhah’ı bütünüyle karşılamak iddiasıyla ortaya çıkar.

Vankulu Lügati umumî karakter itibarıyla kaynak metnin kendisiyle iktifa etmez, tercüme sırasında istifade edilen diğer Arapça ana lügatler sayesinde bir mertebe telif biraz da derleme karakteri kazandırır.

Vankulu Mehmed Efendi’ye göre din ilimlerinin tahsili binası ve peygamberin şeriatının temeli lügata tam ve mutlak bir ihtiyaç göstermektedir. İşte bu ihtiyacı, itibarı hususunda ulemanın ileri gelenlerinin ittifakı olan Cevherî’nin eseri karşılayabilir. Ancak Vankulu Sıhâh tercümesine girişirken, kendi yapacağı çalışmanın daha önceki Sıhâh tercümelerinden farkını belirtmek ister.

Vankulu’nun Sıhâh’ın nüshaları arasındaki farklılıklara işaret etmesi, tercümede kullandığı lügatleri tenkit süzgecinden geçirmesi, Sıhâh’ın tertibine riayeti, madde başının anlamlarını tespit için yer alan Arapça şâhidelerde geçen diğer kelimelerin zaman zaman zabtı ve manasının verilerek okuyucuya kolaylık sağlaması, Cevherî’yi ayıklaması bu tercümeyi 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar Osmanlı sahasında itibar edilen birkaç ilmî lügattan biri hâline getirdi, Arap dilinde Cevherî Osmanlı sahasında Vankulu ile hükmünü yürüttü.

Vankulu Lugatı , "Tercüme-i Sıhâh-ı Cevherî" adıyla ilk olarak İbrahim Müteferrika tarafından (İstanbul 1141 [1728]) matbaada basılan ilk kitaplar arasında yer almış; daha sonraları birçok baskısı (İstanbul 1170 [1756], 1188 [1774], 1217-1218 [1802-1803]) gerçekleşmiştir.

Vankulu Lügati Prof. Dr. Mustafa Koç ve Doç. Dr. Eyyüp Tanrıverdi tarafından, İbrahim Müteferrika baskısı esas alınarak iki cilt halinde Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları arasında 2014-2015 yıllarında yayımlanmıştır.